Tình hình tội phạm về môi trường diễn ra có xu hướng ngày càng tăng, trong khi công tác quản lý nhà nước trong lĩnh vực này còn chưa chặt chẽ, cơ chế không rõ ràng là điều kiện phát sinh tội phạm. Hệ thống văn bản quy phạm pháp luật còn thiếu, chưa đồng bộ, chế tài chưa đủ mạnh để răn đe. Do áp lực tăng trưởng kinh tế địa phương, một số địa phương, ban ngành chưa nhận thức đầy đủ về hậu quả của tội phạm môi trường nên chính quyền và một số địa phương, ban ngành kêu gọi cấp giấy phép kinh doanh ồ ạt, không quan tâm đến việc thẩm định ảnh hưởng của dự án đối với môi trường chỉ quan tâm đến lợi ích kinh tế trước mắt chưa chú trọng đúng mức đến công tác bảo vệ môi trường.
Kiểm sát viên kiểm sát quá trình thu mẫu Giám định
Tội phạm về môi trường thường diễn ra khá phức tạp và hành vi phạm tội thường có sự chuẩn bị trước, có kiến thức, trình độ, chuyên môn câu kết với một số đối tượng để lách luật. Trong lĩnh vực sản xuất công nghiệp, khi lập dự án, doanh nghiệp không có báo cáo đánh giá tác động môi trường, không đăng ký sổ chủ nguồn thải chất thải nguy hại để tránh bị giám sát, kiểm tra và quan trắc môi trường định kỳ; không đầu tư vốn để xây dựng, vận hành hệ thống xử lý chất thải; có hệ thống xử lý chất thải nhưng không vận hành hoặc chỉ vận hành đối phó khi có thanh tra, kiểm tra. Trong hoạt động dịch vụ xử lý chất thải, các tổ chức, cá nhân ký hợp đồng với các đối tượng không có chức năng thu gom, vận chuyển, xử lý chất thải, hoặc có chức năng nhưng do không kiểm tra giám sát nên đã sử dụng phương tiện vận chuyển không chuyên dụng, không xử lý, phân loại chất thải sau khi thu gom, chôn lấp xuống đất không đúng quy trình, chôn lẫn rác thải nguy hại với rác thải thông thường…
Để làm tốt được công tác giải quyết đối với tội phạm Gây ô nhiễm môi trường theo Điều 235 Bộ luật hình sự, trên cơ sở thực tiễn, trong phạm vi bài viết này xin nêu một số kinh nghiệm, cũng như các vấn đề cần lưu ý trong quá trình thực hành quyền công tố, kiểm sát việc giải quyết một vụ án về Gây ô nhiễm mỗi trường đối với chất thải rắn công nghiệp để cùng nghiên cứu, trao đổi và vận dụng. Cụ thể:
1. Đối với chủ nguồn chất thải (thường là Công ty)
Những vấn đề cần làm rõ: Công ty có được cấp Giấy chứng đăng ký doanh nghiệp, ai là người đại diện theo pháp luật, có ủy quyền thuê Giám đốc không, phạm vi ủy quyền, lĩnh vực hoạt động. Những tài liệu của công ty liên quan đến môi trường gồm: Giấy xác nhận hoàn thành công trình bảo vệ môi trường trong đó công ty có xây dựng các công trình lưu giữ chất thải rắn, chất thải nguy hại, việc đầu tư kho chứa, mái che, tường bao, diện tích, rãnh, dán dấu hiệu cảnh báo để lưu giữ chất thải nguy hại. Quyết định phê duyệt và Báo cáo tác động môi trường. Các hợp đồng thu gom vận chuyển rác thải với công ty nào, những công ty thu gom vận chuyển này có đủ tư cách pháp nhân để xử lý không. Công ty có bộ phận hay nhân sự chuyên trách về bảo vệ môi trường được đạo tạo không. Thông thường công tác bảo vệ môi trường các công ty thường giao cho bộ phận hành chính nhân sự quản lý. Bộ phận hành chính nhân sự xây dựng các báo cáo, hợp đồng liên quan đến hoạt động của công ty, trong đó có công tác bảo vệ môi trường. Sau khi công ty lựa chọn đối tác ký hợp đồng thì bộ phận hành chính nhân sự phối hợp với các bộ phận khác để tiến hành triển khai hợp đồng. Bộ phận kế toán có trách nhiệm thanh toán tiền xử lý chất thải, thu chi tiền mua bán phế liệu. Bộ phận bảo vệ nội bộ và bộ phận bảo vệ tại các cổng ra vào công ty có trách nhiệm giám sát phương tiện và người ra vào công ty để lấy chất thải, phế liệu. Ngoài ra, chất thải phát sinh từ bộ phận nào thì bộ phận đó có trách nhiệm bốc xếp hoặc xúc chất thải lên các phương tiện vận chuyển và thông báo cho bộ phận bảo vệ nội bộ để tiến hành giám sát. Các bộ phận này có nhiệm vụ độc lập với nhau và chịu trách nhiệm trước giám đốc. Việc xem xét trách nhiệm của pháp nhân thương mại được căn cứ vào Điều 75 bộ luật hình sự xem có việc chỉ đạo từ tập thể lãnh đạo công ty hay không? Hay chỉ là vi phạm hành chính quy định Điều 72, Điều 81, Điều 82 Luật Bảo vệ môi trường; Điều 56, Điều 65, Điều 66 Nghị định số 08/2022/NĐ-CP ngày 10/01/2022 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều của Luật Bảo vệ môi trường để có hình thức xử lý phù hợp.
2. Công tác khám nghiệm hiện trường và thu giữ vật chứng
Quá trình bắt quả tang cần phối hợp với Viện khoa học công nghệ năng lượng và Môi trường (thuộc Viện hàn lâm khoa học và công nghệ Việt Nam) tiến hành xác định chất thải được đổ trên thửa đất nào, tờ bản đồ, loại đất và diện tích, thuộc chính quyền nào quản lý. Hiện trạng các đống chất thải ra sao thông thường có khoảng vài chục đống, đống có đỉnh cao nhất so với mặt bằng bao nhiêu, các đống có nối liền nhau không (liên quan đến việc giám định chất thải nguy ngại sau này)? Tiến hành thu mẫu chất thải của từng đống, niêm phong và ký hiệu, tổng khối lượng thu mẫu là bao nhiêu và bao nhiêu kg mẫu. Sau khi thu mẫu cần thuê trông coi bảo vệ, lắp đặt camera giám sát để chờ kết quả giám định. Nếu kết quả giám định xác định là chất thải nguy hại cần liên hệ ngay với công ty có chức năng xử lý (Ví dụ trên địa bàn tỉnh Hưng Yên có công ty Cổ phần môi trường đô thị và Công nghiệp 11 - URENCO 11 có địa chỉ Đại Đồng, Văn Lâm, Hưng Yên) để tiến hành cân tịnh bảo quản. Các chất thải được đóng vào bao Jumbo có khối lượng 2,060kg. Các bao jumbo trước khi đóng chất thải cần có kết quả kiểm tra của Chi cục tiêu chuẩn đo lường chất lượng - Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Hưng Yên. Các chất thải được vận chuyển bằng ô tô chuyên dụng khi cân ô tô cần yêu cầu Chi cục tiêu chuẩn đo lường chất lượng - Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Hưng Yên có văn bản trả lời độ chính xác cân ô tô sau khi kiểm định có sai số theo cấp nào của Văn bản kỹ thuật ĐLVN 13:219 Cân ô tô - Quy trình kiểm định của Tổng cục tiêu chuẩn đo lường chất lượng- Bộ khoa học và Công nghệ ban hành.
3. Trưng cầu giám định
Cần yêu cầu Viện khoa học Công nghệ năng lượng và Môi trường kết luận: các mẫu vật chất cần yêu cầu giám định đã thu giữ có phải là chất thải không, tính chất nguy hại, các thành phần nguy hại, có phải là chất thải nguy hại không, là loại chất thải gì. Độ ẩm trung bình của các mẫu chất thải là bao nhiêu % (Giám định độ ẩm này được thực hiện ở mỗi một giai đoạn vận chuyển). Giám định quan trắc môi trường, xác định mức độ gây ô nhiễm môi trường khu vực chứa chất thải về không khí và các thông số.
4. Xác định khối lượng chất thải
Việc xác định khối lượng chất thải rất quan trọng trong vụ án Gây ô nhiễm môi trường, bởi sẽ liên quan đến tình tiết định khung của bị can. Để đảm bảo sự công bằng đối và có lợi đối với bị can, ngoài giám định chất thải cần giám định về độ ẩm, sai số trong cân tịnh, trọng lượng bao bì, cũng như khối lượng dùng để giám định.
Sau khi có kết quả giám định về độ ẩm và giám định kết quả về sai số cân ô tô thì tiến hành xác định theo công thức ví dụ sau:
Lần 1 vận chuyển từ ngày 01/01/2024 đến ngày 01/02/2024 được 510 bao Jumbo tương đương với 51 lượt vận chuyển bằng xe ô tô chuyên dụng là 383.300kg (1)
- Khối lượng của 510 bao jumbo là: 510 x 2,060kg= 1.050,6kg (2)
- Sai số cho phép mỗi lần cân tịnh là +10kg: 51 lượt x 10 kg= 510kg (3)
=> 1-2-3 = 383.300kg- 1.050,6 kg – 510 kg = 381.739,4 kg (4)
Độ ẩm của chất thải ví dụ là : 21,59% (theo kết luận giám định) => 21,59 % x 381.739,4kg = 82.417,5 kg (5)
=>Khối lượng chất thải rắn công nghiệp thông thường đã thu gom, vận chuyển và cân tịnh từ ngày 01/1/2024 – 01/2/2024 là: 4-5 = 381.739,4 - 82.417,5 kg = 299.321,9 kg
Các lần vận chuyển từng đợt tiếp theo được tính theo công thức trên, sau khi có khối lượng tổng hợp của từng đợt vận chuyển sẽ tính ra tổng khối lượng chất thải là bao nhiêu kg.
5. Về hành vi đối tượng xả thải trực tiếp ra môi trường
Cần làm rõ việc ký kết hợp đồng, hoặc ẩn danh qua một công ty pháp nhân khác để ký được hợp đồng với công ty sau đó vận chuyển chất thải ra môi trường. Quá trình thuê đất, vận chuyển bao lần, việc liên hệ với các đối tượng trong công ty như thế nào? Việc khắc phục hậu quả căn cứ Thông tư số 02/2022/TT-BTNMT và Luật bảo vệ môi trường năm 2020 thì các cá nhân, tổ chức phát sinh chất thải rắn thì các các nhân, tổ chức này phải chịu chi phí thu gom, vận chuyển và xử lý chất thải rắn để yêu cầu Công ty, cá nhân tiến hành hợp đồng với URENCO 11 tiến hành tiêu hủy theo đúng các chất thải rắn đã thu giữ trong quá trình giải quyết vụ việc.
Trên đây là một số kinh nghiệm thông qua việc giải quyết vụ án về Tội gây ô nhiễm môi trường, trao đổi với các bạn đọc để cùng nhau nghiên cứu và vận dụng.
Đặng Hiền Dung – Viện KSND thị xã Mỹ Hào