Thời gian gần đây, tình hình tội phạm tại địa bàn diễn biến phức tạp và có xu hướng trẻ hoá, trong đó có người dưới 18 tuổi phạm tội. Tội phạm chủ yếu về xâm phạm tính mạng, sức khoẻ của người khác, tội phạm về ma tuý hoặc xâm phạm an toàn công cộng, trật tự công cộng… Mặc dù các cơ quan chức năng đã áp dụng nhiều giải pháp kết hợp tuyên truyền về phòng, chống tội phạm và vi phạm pháp luật liên quan đến người dưới 18 tuổi, tuy nhiên đến nay, tình hình người dưới 18 tuổi phạm tội vẫn chưa có dấu hiệu giảm.
Để góp phần nâng cao chất lượng công tác thực hành quyền công tố, kiểm sát việc giải quyết các vụ án hình sự có người phạm tội dưới 18 tuổi đạt hiệu quả, Viện kiểm sát nhân dân khu vực 7 – Hưng Yên đã áp dụng một số giải pháp sau:
Thứ nhất, lựa chọn và phân công kiểm sát viên có trách nhiệm, năng lực thực hành quyền công tố các vụ án người phạm tội dưới 18 tuổi. Điều này góp phần quan trọng trong việc bảo vệ quyền lợi của người chưa thành niên, đồng thời đảm bảo tính nghiêm minh của pháp luật. Ưu tiên phân công Kiểm sát viên đã được đào tạo, tập huấn, bồi dưỡng về kỹ năng giải quyết các vụ án hình sự có người tham gia tố tụng là người dưới 18 tuổi; tâm lý học, khoa học giáo dục đối với người dưới 18 tuổi; Kiểm sát viên có kinh nghiệm, năng lực, có kỹ năng điều tra, thu thập chứng cứ, tranh tụng tại phiên tòa và đặc biệt là kỹ năng làm việc với người chưa thành niên.
Thứ hai, đối với việc xác định tuổi của người bị buộc tội hoặc đối tượng bị tố giác, bị kiến nghị khởi tố dưới 18 tuổi:
Ngay từ giai đoạn giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố hoặc khi phát sinh vụ việc có người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi, Kiểm sát viên được phân công phải nghiên cứu kỹ hồ sơ, tài liệu, các căn cứ nhằm xác định chính xác độ tuổi của người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố, người bị buộc tội. Ban hành ngay yêu cầu kiểm tra, xác minh, trong đó yêu cầu cơ quan điều tra thu thập các tài liệu: giấy chứng sinh, bản gốc/bản sao giấy khai sinh, căn cước công dân, hộ khẩu, tra cứu thông tin nơi cư trú; thu thập tài liệu liên quan đến việc thăm khám thai kỳ và các tài liệu khác thể hiện thời gian sinh đẻ; các loại giấy tờ xác định mốc thời gian quan trọng trong cuộc sống như ngày tháng đi học, vào Đoàn; lấy lời khai của bố, mẹ hoặc người quen biết đối tượng về thông tin, thời gian mang thai và sinh đẻ đối tượng...
Trong trường hợp không xác định được năm sinh hoặc có nghi ngờ về tính xác thực của những tài liệu phản ánh tuổi của người bị buộc tội thì Kiểm sát viên phải chủ động và tham gia cùng Điều tra viên lập kế hoạch trưng cầu giám định, nội dung giám định thể hiện rõ yêu cầu giám định tuổi, họ và tên của người được trưng cầu giám định, quyền và trách nhiệm của người giám định; kiểm sát chặt chẽ thời hạn giám định.
Đối với việc xác định tuổi trong vụ việc đông người bị buộc tội hoặc đối tượng bị tố giác, bị kiến nghị khởi tố dưới 18 tuổi, bản thân nhóm tác giả thấy một nguồn lợi ích rất lớn từ việc sử dụng phần mềm Microsoft Excel trong việc tính tuổi của người bị buộc tội hoặc đối tượng bị tố giác, bị kiến nghị khởi tố dưới 18 tuổi là điều hết sức cần thiết, tiết kiệm thời gian tính toán.
Thứ ba, đảm bảo việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế đối với người bị buộc tội dưới 18 tuổi đúng quy định tại Điều 419 Bộ luật Tố tụng hình sự. Chỉ áp dụng biện pháp ngăn chặn, biện pháp áp giải đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi trong trường hợp thật cần thiết, có căn cứ cho rằng việc áp dụng biện pháp giám sát và các biện pháp ngăn chặn khác không hiệu quả; cần cân nhắc thận trọng khi áp dụng, đảm bảo điều kiện học tập, giáo dục, quản lý trong thời gian tiến hành tố tụng đối với vụ án. Việc hủy bỏ, thay thế, thay đổi biện pháp ngăn chặn đối với người dưới 18 tuổi phải chú ý tính kịp thời ngay khi có thể, nếu thấy có căn cứ và có lợi cho người dưới 18 tuổi.
Chú trọng hơn trong việc áp dụng biện pháp giám sát đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi nhằm phối hợp với gia đình theo dõi chặt chẽ diễn biến tâm lý, hành vi, thái độ cũng như giáo dục người bị buộc tội dưới 18 tuổi nhận thức rõ hơn về hành vi của mình, từ đó tích cực hợp tác với cơ quan tiến hành tố tụng góp phần giải quyết vụ án nhanh chóng.
Thứ tư, đối với việc lấy lời khai, hỏi cung, đối chất: Người bị buộc tội dưới 18 tuổi sẽ có những đặc điểm tâm lý, đặc trưng của người dưới 18 tuổi như: chưa phát triển đầy đủ về mặt sinh học, tâm lý, dễ bực tức, cáu gắt, dễ bị kích động, mất bình tĩnh; kiến thức về xã hội, kinh nghiệm sống còn ít, khả năng nhận thức về pháp luật còn nhiều hạn chế. Với đặc điểm tâm lý như trên trong quá trình lấy lời khai, hỏi cung, đối chất cần chú ý các vấn đề: Vì lo lắng, sợ hãi và mặc cảm nên khai báo không đúng; do nhận thức hạn chế nên chưa hiểu bản chất vấn đề, nội dung câu hỏi, dễ thổi phồng để khẳng định cái tôi của bản thân; dễ bị lừa gạt, đe dọa, dụ dỗ hoặc sợ trả thù nên khai báo không đúng; dễ bị tổn thương khi bị xét hỏi nếu có nội dung hỏi không phù hợp với tâm lý, tình cảm của người dưới 18 tuổi; dễ thay đổi lời khai do lập trường thay đổi. Vì vậy khi tiến hành tố tụng cần chú ý để có biện pháp phù hợp, thân thiện và đảm bảo lợi ích tốt nhất cho người phạm tội. Để thực hiện tốt hoạt động thực hành quyền công tố trong hỏi cung bị can cả ở giai đoạn điều tra và truy tố, Kiểm sát viên đều cần phải có những kỹ năng sau:
Chuẩn bị các câu hỏi, nội dung cần làm rõ và hồ sơ, tài liệu kèm theo trước khi tham gia lấy lời khai, hỏi cung. Trường hợp vụ việc phức tạp, đối tượng khai báo quanh co, gian dối, từ chối khai báo, Kiểm sát viên chủ động phối hợp với Điều tra viên đánh giá các chứng cứ buộc tội, gỡ tội, thái độ tâm lý của đối tượng, thống nhất các nội dung câu hỏi, dự kiến đưa những tài liệu, chứng cứ để sử dụng đấu tranh với đối tượng.
Khi tham gia lấy lời khai ngay sau khi người dưới 18 tuổi bị giữ hoặc bị bắt, Kiểm sát viên nên yêu cầu Điều tra viên ưu tiên mời đại diện gia đình (bố, mẹ) của đối tượng tham gia lấy lời khai cùng vì người dưới 18 tuổi sau khi bị giữ hoặc bị bắt thường có tâm lý hoang mang, lo sợ, có xu hướng cần sự động viên, khích lệ, cần người thân thuộc ở gần để che chở, bảo vệ bản thân, dễ khai báo không đúng sự thật. Kiểm sát viên cần cảm hóa, giáo dục, giải thích cho đối tượng nhận thức được sự quan trọng của việc khai báo thành khẩn để được giảm nhẹ hình phạt và hưởng chính sách khoan hồng của pháp luật. Việc cho bố hoặc mẹ của đối tượng tham gia lấy lời khai sẽ giúp đối tượng ổn định tâm lý, giảm bớt căng thẳng; đặc biệt nếu đối tượng là người dân tộc thiểu số, việc có bố, mẹ cùng dùng tiếng dân tộc nói với đối tượng sẽ dễ giáo dục, cảm hoá, khơi gợi tình cảm của đối tượng hơn, giúp đối tượng nhận thức về hành vi phạm tội, từ đó khai báo đúng diễn biến hành vi phạm tội và đồng phạm khác.
Kiểm sát viên chủ động yêu cầu Điều tra viên cho người bị buộc tội viết bản tự khai trước khi bắt đầu lấy lời khai, hỏi cung. Quá trình tham gia lấy lời khai, hỏi cung người dưới 18 tuổi phạm tội, Kiểm sát viên kiểm sát chặt chẽ việc đặt câu hỏi của Điều tra viên, khi Điều tra viên có các câu hỏi có hình thức mớm cung, cần yêu cầu Điều tra viên hỏi lại. Quá trình hỏi cung, Kiểm sát viên cần ghi chép lại các nội dung chưa rõ, còn mâu thuẫn, so sánh đối chiếu với các câu hỏi đã chuẩn bị và hồ sơ vụ án đã nắm được, yêu cầu hoặc trực tiếp hỏi đối tượng khi Điều tra viên kết thúc việc hỏi và yêu cầu Điều tra viên viết vào biên bản lấy lời khai, biên bản hỏi cung. Ngoài ra, Kiểm sát viên cần chú ý quan sát cử chỉ, thái độ người dưới 18 tuổi, nhằm có những động viên, chia sẻ kịp thời giúp người dưới 18 tuổi ổn định cảm xúc, tâm lý hoặc yêu cầu Điều tra viên sử dụng một số chứng cứ trong trường hợp có dấu hiệu khai báo gian dối. Cần chú ý, việc sử dụng các chứng cứ khác phải có yếu tố bất ngờ và thận trọng, ưu tiên biện pháp cảm hoá, giáo dục để người dưới 18 tuổi tự nguyện hợp tác.
Kiểm sát viên cần thiết lập sự tiếp xúc tâm lý với bị can thông qua việc nắm bắt về nhân thân, hoàn cảnh gia đình, các mối quan hệ xã hội... để tác động vào tâm lý, tinh thần, tình cảm của bị can nhằm tạo sự tin tưởng, chia sẻ của bị can. Kiểm sát viên cần rèn luyện kỹ năng nhạy bén trong nắm bắt diễn biến tâm lý, phát hiện những thay đổi trong tâm lý của bị can để có sự điều chỉnh phương pháp hỏi cung phù hợp. Cần có thái độ nghiêm túc, bình tĩnh lắng nghe lời trình bày của bị can; không dùng những hành động, lời nói thiếu chuẩn mực, bực bội, cáu gắt hoặc có ý xúi giục. Trên cơ sở tài liệu, chứng cứ đã có, Kiểm sát viên đặt những câu hỏi để làm rõ hành vi, thời gian, địa điểm phạm tội; phương thức, thủ đoạn, động cơ, mục đích, điều kiện, hoàn cảnh phạm tội của bị can; có hay không có đồng phạm và vai trò của bị can trong vụ án...
Kiểm sát viên dự kiến những tình huống xảy ra khi trực tiếp hỏi cung bị can: Chiến thuật hỏi phải linh hoạt, không áp dụng máy móc một kế hoạch hỏi cung cho nhiều bị can khác nhau, khi hỏi nếu xét thấy lời khai mâu thuẫn với những chứng cứ, lời khai đã có hoặc bị can nhận tội nhưng lời khai trước với lời khai sau không thống nhất, thì Kiểm sát viên cần giáo dục, thuyết phục và sử dụng chính những điểm mâu thuẫn và những chứng cứ đã có để đấu tranh trực diện với bị can, yêu cầu bị can giải thích về những vấn đề, chúng cứ đó, buộc bị can khai báo đúng sự thật. Trường hợp vụ án đông bị can, bị can này chưa biết bị can khác khai thế nào nên thái độ không thành khẩn, thăm dò thái độ từ cơ quan tiến hành tố tụng để tránh bất lợi cho mình thì Kiểm sát viên đặt câu hỏi thẳng, câu khẳng định để kiểm tra tính xác thực giữa lời khai và những chứng cứ khác, khai thác thêm thông tin để bị can khai báo về đồng phạm khác, người xúi giục người dưới 18 tuổi phạm tội (nếu có).
Đối với bị can là những đối tượng cầm đầu, ngoan cố thì hoạt động hỏi cung phải kiên quyết, kiên trì, vận dụng linh hoạt chiến thuật hỏi cung và tính đấu tranh cao. Những đối tượng ngoan cố không khai nhận phải tổ chức cho đối chất, nhận dạng. Hỏi cung không được đánh đập, nhục hình, lấy cảm hoá giáo dục, thuyết phục là chính, giải thích các chính sách khoan hồng để giáo dục động viên. Đưa ra các tình tiết là những người đồng phạm đã thành khẩn khai kết hợp giáo dục thuyết phục cho bị can hiểu không ai giúp được bị can, chỉ bị can mới tự giúp được chính mình để hưởng sự khoan hồng của pháp luật.
Việc đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin, chuyển đổi số được chú trọng, không chỉ tối ưu hóa thời gian và tăng cường hiệu suất công việc mà còn hỗ trợ rất nhiều trong việc giảm sai sót khi tiến hành các hoạt động nghiệp vụ. Việc xây dựng kế hoạch hỏi cung bị can nói chung và hỏi cung bị can dưới 18 tuổi nói riêng, nhất là các vụ án đông bị can là người dưới 18 tuổi qua sơ đồ tư duy Xmind mang lại nguồn lợi ích rất lớn từ giai đoạn kiểm sát điều tra đến truy tố, xét xử.
Thứ năm, tăng cường đào tạo, bồi dưỡng kiến thức về nghiệp vụ cho cán bộ, Kiểm sát viên khi thực hành quyền công tố, kiểm sát việc giải quyết các vụ án hình sự có người phạm tội dưới 18 tuổi.
Thứ sáu, Lãnh đạo Viện cần tăng cường công tác chỉ đạo điều hành, nâng cao chất lượng thực hành quyền công tố, kiểm sát việc giải quyết nguồn tin về tội phạm, giải quyết vụ án hình sự nói chung và với các trường hợp có người dưới 18 tuổi phạm tội nói riêng.
Thứ bảy, tăng cường xây dựng mối quan hệ phối hợp giữa lãnh đạo Viện, Kiểm sát viên với các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng. Phối hợp với cơ quan điều tra trong việc trao đổi nhanh chóng thông tin khi phát sinh các trường hợp bắt, giữ người dưới 18 tuổi.
Trên đây là nhóm những giải pháp nâng cao chất lượng công tố, kiểm sát điều tra giải quyết các vụ án có người phạm tội dưới 18 tuổi, Kiểm sát viên cần nắm chắc và linh hoạt quy định pháp luật để thực hiện nhiệm vụ được hiệu quả tối ưu nhất./.
Bộ phận Hình sự Viện kiểm sát nhân dân khu vực 7 – Hưng Yên